ROZA EYVAZOVA
filologiya elmləri doktoru, professor
«TÜRK DİLİ» TERMİNİNDƏN «AZƏRBAYCAN DİLİ»
TERMİNİNƏ QƏDƏR
Azərbaycan dili tipoloji təsnifə görə iltisaqi
(aqqlyutinativ) dillərdəndir. Bu dil genealoji bölgüyə əsasən türk dilləri
qrupuna mənsubdur. Başqa dil qruplarında olduğu kimi, bu qrupa daxil edilən
dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır.
Azərbaycan dili türk dilləri qrupunun oğuz
dilləri yarımqrupuna daxildir. Müasir dillərdən türkmən, qaqauz və türk
(osmanlı) dillərinə daha çox yaxındır.
Hər bir dilin tarixi həmin dildə danışan xalqın
tarixi ilə sıx bağlı olur. Azərbaycan dilinin tarixi də xalqımızın tarixi ilə
əlaqədar olaraq onun kimi çox qədimdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, «Azərbaycan dili» adı
alana qədər dilimiz, xalqımız müxtəlif terminlərlə adlanmışdır ki, bunlardan ən
əsası «türk» terminidir. «Türk» termininin işlənməsi təkcə Azərbaycanla bağlı
olmamış, bütün türk xalqları və dilləri qrupuna aid olmuşdur.
Türk xalqı və türk dili termininin necə və nə
zamandan yaranmasını dəqiqləşdirmək məqsədilə M.Zehtabinin İranda çap olunmuş
«İran türklərinin əski tarixi» (I c.880 səh.) kitabını (7) araşdırdıqda aydın
oldu ki, istər dil, istərsə də bir sıra xalqların adı olan «Türk» termini miladdan sonra ümumiləşmiş bir ad və
istilah olmuşdur. Lakin bu kəlmə miladdan çox qabaqlar meydana gəlmiş və hətta
müəyyən türk ellərinin adı olmuş, həm də müxtəlif şəkillərdə tələffüz
edilmişdir.
«Türk» adına miladdan öncə Assuri mənbələrində
rast gəlinir. Tarixçi alim Yampolskinin yazdığına görə Assuri mənbələrində qeyd
olunmuşdur ki, o zamanlar Urmu gölünün ətraf ərazisində «Turuq»lar - Türklər
yaşamışlar.
Bir sıra mənbələrdə göstərilir ki, Assuri
mənbələrinin verdiyi məlumat m.q. 14-cü yüzilliyə aiddir.
Urartu mənbələrində həmin Urmu gölü ətrafında
«Turux»ların sakin olması barədə məlumat vardır. Bu məlumatla Assuri mənbələri
məlumatı eyni yerlər və əraziyə aid olduğu üçün ehtimal etmək olar ki, Urartu
mənbələrinin verdiyi bu məlumat həmin Assuri mənbələrində verilmiş məlumatdır və
hər ikisi eyni bir xalqa aiddir.
«Türk» termini həm xalq, həm də dil anlayışında
klassiklərin əsərlərində işlənilmişdir.(6)
Nizami Gəncəvi (8) 1188-ci il sentyabr ayının
24-də bitirdiyi «Leyli və Məcnun» əsərini türk dilində yazmaq istəmişdir. Lakin
I Axsitan ibn Mənüçöhr Nizamiyə yazdığı məktubunda hakim feodal nəslinə
yaraşmayan türk dilində deyil, fars dilində yazmağı təklif edir. I Axsitanın
məktubunda deyilir:
Torki sefət vəfa-ye ma nist.
Torkane soxən səza-ye ma nist.
An kəs nəsəb-e bolənd zayəd,
Ura soxən-e bolənd bayəd.
Tərcüməsi: Türküzlü olmaq bizim vəfamız deyildir
(bizə yaraşmaz). Türkcə söz deyib-danışmaq bizə layiq deyildir. Yüksək soydan
doğulan adama yüksək də söz
lazımdır.
Türk dilinə layiqincə qiymət verməyən mühitdən
şikayət edən Nizami «Yeddi gözəl» əsərində yazır:
Torkiyəmra dər in həbəş nəxərənd.
Lacərm doğba-ye xoş nəxorənd.
tərcüməsi:
Türkcəmi bu həbəşdə alan yox,
Dovğani bir yemək deyə, yeyən yox.
«Türk» sözü xalq, qəbilə adında:
Ze
kuh-e Xəzər ta be dərya-ye Çin
Həme
tork por tork binəm zəmin.
tərcüməsi:
Xəzər dağından Çin dəryasına qədər,
Türklərlə doludur bütün bu yerlər.
«İsgəndərnamə»də:
Ze
peykan-e torkan in mərhəle
Təvan
rüxt bər pa-ye rus abele.
tərcüməsi:
Türklərin oxuyla yenə bu zaman
Qabar
əskik olmaz rus ayağından.
Məhəmməd Füzulinin ana dilimizin adına münasibəti:
Ey
feyz rəsan ərəbü türki əcəm
Qıldın ərəbi əfsəhi əhli aləm
Etdin
fəshayi əcəmi İsəyi dəm
Mən
«türk» zəbandan iltifat eyləmə kəm.
Məhəmməd Füzüli «Leyli və Məcnun»
əsərinin yazılma səbəbini söylərkən belə deyir:
Leyli-Məcnun Əcəmdə çoxdur
Ətrakdə ol fəsanə yoxdur.
başqa
bir yerdə:
Ol
səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim
Nəzmi
nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.
Məndə
tovfiq olsa bu düşvarı asan eylərəm.
Novbahar olcaq tikandan bərgi gül izhar olur.
Özbəklərin (cığatayların» ən böyük şairi və ümumiyyətlə türklərin ən görkəmli
ədəbi şəxsiyyəti olan Əlişir Nəvai də dilin adı barədə öz fikirlərini
bildirmişdir.
O,
«Leyli və Məcnun» əsərinin müqəddiməsində onun yazılmasını açıqlarkən deyir:
Çün
farsi erdi nokte şövqi
Azraq
idi anda türk dovqi
On
til bilə nəzm buldı məlfuz
Kim
farsi anqlar oldı məhzuz.
Mən
türkcə başlaban rəvayət,
Qıldım bu fəsanəni hekayət.
Kim
şöhrəti çün cəhanə tulqay.
Türk
elligə daqı bəhrə bulqay.
Neçün
ki bu gün cəhanda ətrak
Küpdür xoş təb
Əlişir Nəvai məşhur «Sədd İskəndər» məsnəvisində də belə yazır:
Sana
anca həqq lütfi vaqedurur.
Kəsi
ta türk əlfazi şayedurur.
Bu
til birlə ta nəzm urur xəlq işi
Yəqin
qılmamış xəlq səndik (sənin kimi-R.E.) kişi.
Əlişir Nəvai «Mühakimətil-lüğəteyn» adlı
əsərinin müqəddiməsində şairlərin türkcə yazmaqdan
çəkindiklərinin səbəblərini axtararaq türkcənin son dərəcə gözəl və
zəngin bir dil olduğunu sübut etməyə çalışır. Aşağıda həmin müqəddimədən
verilmiş sətirlərdən aydın olur ki, Nəvai heç zaman dilini cığatay ya özbək dili adlandırmamışdır: «Ana
dilim üzərində düşünməyə başladım. Tükcənin dərinliklərinə dalınca
gözlərimə on səkkiz min aləmdən daha böyük bir aləm göründü. Bu aləmin naxışlar, zinətlər içərisində genişlənən
göyü, doqquz göydən daha yüksək idi. Orada necə fəzilətlər, necə ucalıqlar
xəzinəsinə rast gəldim. Bu xəzinənin inciləri ulduzların ləl-cəvahirlərindən
daha da parlaq idi. Bu aləmin gül bağçalarına girdim. Gülləri fələyin günəşindən
daha parlaq idi. Hər tərəfinə
gözlə görünməyən, əl çatmayan daha nələr vardı, nələr… Amma bu məxzənin
ilanı qan tökəndi və güllərinin tikanı saysız-hesabsızdı. Bunları gördükdə
düşündüm və dedim ki, demək bizim türk şairlərimiz bu qorxulu və tikanlı
yollardan çəkindikləri üçün türkcəni buraxıb getmişlər.
…Türkcənin fəzasında təbiətimin atını çapdırdım,
xəyalımın quşunu qanadlandırdım. Vicdanım bu xəzinədən son dərəcə qiymətli
qaşlar, dəyərli incilər aldı. Könlüm bu gül bağçasının dürlü çiçəklərindən
ucsuz-bucaqsız, gözəl qoxular iylədi.
Zənn edilməsin ki, mənim türkcəni öyməm türk olduğumdan və
təbiətimin sözlərə türkcə alışmasından və farscanı bilmədyimdən irəli gəlir.
Əslində fars dilini öyrənmək üçün heç kimsə mənim qədər qeyrət göstərməmiş və bu dilin doğrusunu və yanlışlığını
mənim qədər yaxşı öyrənməmişdir.(6)
Qeyd etmək lazımdır ki, «türk» adı
orta əsr klassiklərinin əsərlərində işlənməklə bərabər XIX-XX əsr
sənətkarlarının dilində də öz əksini tapmışdır.
Seyid Əbdülqasım Nəbati:
Bəççeye türkəm, dilim türki, kəlamım həcv-məcv
Xan cobanı, can alan can-canı gözlər gözlərim.
Seyid Əzim Şirvani Übeyd Zəkaninin məşhur «Muş o
qorbe» («Siçan və pişik») əsərini
farscadan tərcümə edib ona şerlə qısa bir müqəddimə yazmışdır:
Nəql eyləyim gəl sənə bir dastan
Farsi ilə nəql eyləyib bastan.
Türki ilə mən onu təhrir edim
Könlünü şad et, sənə təqrir edim.
«Osmanlıcadan türkcəyə tərcümə» sözünə Mirzə
Ələkbər Sabirin etirazı:
Osmanlıcadan tərcümə türkə bunu bilməm
Gerçək yazıyor Gəncəli, yainki hənəkdir.
Mümkün iki dil bir-birinə tərcümə, əmma
Osmanlıcadan tərcümə türkə nə deməkdir?
Şerdən göründüyü kimi, hətta Anadolu türklərinin
dilinə osmanlı dili deyilən zaman azərbaycanlıların dilinə türk dili deyilirdi.
M.Ə.Sabirdən digər bir nümunə:
Təsnif olunub tazə kutub türk dilində
Hər kəs oxuyub elmlə bidar olacaqdır.
Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri:
Dilim türki, sözüm sadə, özüm səhbayə, deldadə
Mənim tək şairin əlbət olar kasad bazarı.
Dünən şer ilə bir namə apardım şahe İranə
Dedi türki nəmidanəm, məra to beçe pəndari?
Özü türk oğlu türk, əmma deyir türki cəhalətdir.
Xudaya, mozməhl dil təxtdən bu al Qacarı.
Mirzə Əli Ləli:
Heyrətdə qoydu aləm islamı «Şərqi rus»
Yüzdən niqabın açdı bu «türki zəban» ərus.
Almas Yıldırım:
Mənim imanım bir, eşqim, özüm bir,
Bir çeşmədən axdım qaynar gözüm bir.
Türk oğlu, türkəm mən, mərdəm sözüm bir.
Yol ver, yol ver öz yurduma gedim mən.
Fırtınalı buralısan
Əski dərddən yaralısan.
Soran olsa haralısan.
Söylə türkdür soyum Araz
Sənə olmaz doyum Araz.
Azərbaycan ingilislər tərəfindən
işğal olunduğu zaman Əhməd Cavadın etirazı:
Sən bağla hər yolu, süngüm tez açar,
Üç ayda gələnlər üç gündə qaçar.
Zənn etmə qurşunum havalı uçar,
Türkdür bu qurşunu atan ingilis.
və yaxud:
Oxunur alnımda dərin bir tasa (kədər)
Qoca türk, sən nədən batdın bu yasa.
Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar da özündən öncəki
şairlər kimi ana dilini türkcə adlandırır:
Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz,
Özgə dilə qatsan bu əsil dil əsil olmaz.
Türkün məsəli, folkloru dünyada təkdi,
Xan yorğanı, kənd içrə məsəldir, mitil olmaz.
Türki vallah analar oxşarı, laylay dilidir
Dərdimi mən bu dəva ilə mədava eylədim.
Biz də islama qayıtdıqda gəlin əlbir olaq
Türklərin hər iki dünyası qayıtsın yerinə.
Səməd Vurğun «Komsomol» poemasında yazırdı:
Nədən söyləməsin ana dililə
Öz odlu nitqini yoldaş komissar.
Türkcə danışmasın sevgilisilə…
Bu mənhus adətdə böyüklükmü var?
Məndən inciməsin yoldaş komissar.
Üzeyir Hacıbəyov «Dil» məqaləsində yazırdı:
«Dilimiz türk dilidir. İndi həmin bu türk dilinin əvvəla baqi qalması və
saniyən, tərəqqi etməsi və islah olunması barəsində çalışmalıyıq… Əgər biz öz
ana dilimizə indiyə qədər baxdığımız nəzərlə baxmaqda davam edərsək, yeni heç
bir əhəmiyyət verməsək, ola bilər ki, günlərin bir günü dilimiz itər, batar, yox
olar və bir millətin də ki, dili batdı, onda o millət özü də batar, çünki bir
millətin varlığına, isbatı-vücud etməsinə səbəb onun dilidir» (9).
Göründüyü kimi, şairlərimiz (hətta farsca yazan
şairlərimiz) və sənətkarlarımız dilimizin adını «türk dili» adlandırmışlar.
Bütün bunlardan istifadə edərək
ata-babalarımızın, ulularımızın bizə yadigar qoyduqları bu dili onların özləri
kimi adlandırmaq təşəbbüsündə olmuşlar. İki və ya bir neçə türk ləhcəsini
müqayisəli şəkildə işlədərkən «Azərbaycan türkcəsi» terminini məsləhət
bilmişlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, ana dilimizin adının
sabitləşməsində mərhum prezidentimiz Heydər Əliyevin böyük rolu olmuşdur (4).
O, Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiya layihəsini hazırlayarkən
komissiyanın növbəti iclasında çıxış edərkən demişdir: «Biz əcdadlarımıza daim
minnətdar olmalıyıq, ona görə ki, torpaqlarımız, ərazimiz cürbəcür şahlıqların,
sultanlıqların, xəlifələrin, dövlətlərin əlinə keçdiyi vaxtlarda da dilimiz
ölməyib, yaşayıb. Onu xalq yaşadıbdır», «Hər şey inkişafdadır. Belə olan halda
şübhəsiz ki, bizim mənsub olduğumuz türkdilli xalqlar
da şaxələniblər, məskun olduqları yerin, ərazinin təsiri altında, qonşularının,
başqa millətlərin təsiri altında hərə öz istiqamətində inkişaf edibdir. Ancaq bu dillərin, yəni
bizim bu türk dili qrupuna mənsub dillərin gəlib dövlət dilinə çatması XX əsrdə
baş veribdir» (2).
Dövlət dilinin adı məsələsinə daima çox ciddi
yanaşan əbədi liderimiz Heydər Əliyev onun tarixi haqqında
hər dəfə çox sanballı çıxışlar etmişdir («Azərbaycan» qəzeti, 7 noyabr, 1995):
«Demək, arxivin verdiyi məlumatlardan bunu biz bu
gün özümüz üçün aydınlaşdırırıq. 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti
yaranan kimi qərar (əmr) verilib - Azərbaycanda kargüzarlıq türk dilində
getməlidir. Sonra 1921-ci ildə
Nəriman Nərimanov Dadaş Bünyadzadə ilə dekret veriblər ki, Azərbaycanın dövlət
dili türk dili olmalıdır. 1921-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist
Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olunub Orada dövlət dili haqqında maddə
yoxdur. 1924-cü ildə Konstitusiya qəbul olunmayıb. Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin
qərarı olubdur ki, Azərbaycanda dövlət dili türk dili olsun. Qurultaylarda
dövlət dili haqqında qərar qəbul olunmayıbdır. Yəni 1924-cü ildə Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsinin qəbul etdiyi bir qərar sonra o qurultaylarda öz əksini
tapmayıbdır. 1936-cı ildə Azərbaycanın Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada
Azərbaycanın dövlət dili türk dili yazılıb. Ancaq 1937-ci ilin aprel
ayında qəbul olunubdur və Konstitusiyada dövlət dili haqqında heç bir maddə
yoxdur. Və o vaxtdan, yəni 1936-cı ildən bütün sənədlərdə Azərbaycan dili gedib.
Ancaq Konstitusiyada bu olmayıbdır».
Mərhum prezident Heydər Əliyev davam edərək qeyd
etmişdir ki, «1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş
Konstitusiyasına maddə əlavə edilibdir ki, «Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan
dilidir… Nəhayət 1978-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyada yazılıb ki,
Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir. Tarix budur. Hamı bilsin».
Bəlli olduğu kimi, 1992-ci ilin 22 dekabrında
Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafında gözlənilməz bir hadisə baş
verdi. «Azərbaycan Respublikasının dövlət dili» adı ilə qəbul edilmiş qanunun 1-ci
maddəsi o vaxta qədər olanlardan fərqli olaraq «Azərbaycan Respublikasının
dövlət dili türk dilidir» şəklində yazıldı. Təbii bu maddə birmənalı
qarşılanmadı. Elmi müəssisələrdə və kollektivlərdə aparılan yığıncaqlarla
yanaşı 1995-ci il oktyabrın 31-də Azərbaycan Elmlər Akademiyasının böyük
salonunda Elmlər Akademiyasının, ali məktəblərin, Yazıçılar Birliyinin və
müxtəlif partiya nümayəndələrinin geniş iclası keçirildi. Bu iclas 2 gün sonra
Prezident yanında davam etdirildi. Mərhum prezident Heydər Əliyev məsələyə ciddi
diqqət yetirilməsi üçün açıqlamalar vermişdir: Birincisi, ona görə ki, bizim
mövcud Konstitusiyamızın 73-cü maddəsində «Azərbaycan dili» yazılıb. İkincisi
ona görə ki, 1936-cı ildən sonra bizim dilimiz Azərbaycan dili yazılıb. Üçüncüsü
də ona görə ki, 1922-ci ilin dekabrında qəbul olunmuş qanun qeyri-qanunidir (1).
Dövlət dilinə həsr edilmiş bütün iclaslarda
demokratik şərait yaradıldığından müxtəlif fikirlər özünü göstərir. Bunlara
nəzər salaq: Azərbaycan Respublikasının dövlət dili: 1) Azərbaycan dilidir; 2)
Türk dilidir; 3) Azərbaycan türk dilidir; 4) Azəri türkcəsidir; 5) Azərbaycan
türkcəsidir; 6) Türk dilləri ailəsinə daxil olan Azərbaycan dilidir.
Mərhum Prezidentimiz Heydər Əliyevdən iqtibas:
«Gəlin türkdilli xalqlara baxaq. Bəli, biz türkdilli xalqlardan biriyik və türk
mənşəli xalqıq. Kökümüz birdir. Özbək dili var, qazax dili var, qırğız
dili var, tatar dili var, başqırd dili var, türkmən dili var, kumık dili var.
Demək, bu türkdilli xalqların da hər birinin dilinin öz adı var. Türkdilli
xalqlarda tatar dili də var, o biri qrup dillər var, onların da hər biri bu
qrupa daxildir, amma hər birinin öz adı var… Axı nə təhər Azərbaycan türkcəsi?
Millətimiz nədir? Azərbaycan türkü. Nə təhər bu millətin iki adı olsun? Bəs niyə
özbək özünə demir ki, Özbəkistan türkü, tatar niyə demir ki, Tatarıstan
türkiyəm» (3).
Başqa bir fakt. Yenə həmin iclasda dövlət
başçısı demişdir: «… taleyimiz belə gətirib ki, məsələn bizə tatar deyiblər.
Amma biz tatar deyilik axı. Neçə illər bizə tatar deyiblər. Elə Həsən bəy
Zərdabi də özünə tatar deyibdir, o birisilər də özlərinə tatar deyibəlr. Bu
Bakıda, Azərbaycanda bir belə azərbaycanlı ziyalı olduğu halda məktəblər
açılmışdı - «russko-tatarskaya şkola»… Mən bununla sadəcə demək istəyirəm ki,
bizim taleyimiz belə olubdur. Rusiyada bizə tatar deyiblər. Rusiyanın burada
qubernatorları bizə tatar deyiblər. Ondan sonra 1918-ci ildən 1936-cı ilə qədər
türk deyilib. 60 ildir biz
«Azərbaycan dili», «azərbaycanlı» deyirik. İndii bəs nə edək? Bunlara cavab
olmalıdır ki, bir qərar qəbul edək».(3)
Daha başqa bir fakt: Yenə həmin müşavirədə
Respublika
Prezidenti deyir: «Azərbaycan Respublikasının 1978-ci ildə qəbul olunmuş
Konstitusiyasında «Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir» yazılıbdır.
1992-ci ilin dekabr ayında isə Milli Məclisin 26 üzvünün səs verməsi ilə qanun
qəbul olunubdur ki, «Azərbaycanın dövlət dili türk dilidir». Belə bir qanun
qəbul edilərkən 1978-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiya qanunu ləğv
olunmayıbdır. Ona görə də qanunvericilik, qanunçuluq nöqteyi-nəzərindən burada
böyük qüsurlara yol verilibdir. Bu məsələnin bir tərəfi. İkinci tərəfi ondan
ibarətdir ki, Milli məclis tərəfindən qeyri-qanuni qəbul olunmuş bu qanun
respublikamızda birmənalı qəbul edilməyib» (1).
Hərtərəfli müzakirələrdən sonra
Konstitusiya Komissiyasının sədri, prezident Heydər Əliyev yeni
Konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın 1995-ci il 5 noyabrında
keçirilən iclasında müzakirələrin məntiqi nəticəsi kimi dövlət dilimizin adı
barədə öz qəti fikrini bildirdi: «Tarixi köklərimizə tarixi keçmişimizə böyük
hörmət və ehtiramımızı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməliyik və mənəvi
haqqımız var deyək ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib,
formalaşıb; özünəməxsus adını götürüb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb.
İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi-nəzərdən düzgün
deyil (2).
Mərhum Prezident Heydər Əliyevin Azərbaycan
yazıçılarının X qurultayındakı nitqindən: «Biz türkdilli xalqların ailəsinə
mənsub olan bir xalqıq. Ancaq bunun çox şaxələri var. Bunun bir şaxəsi də
Azərbaycan dilidir. Biz bunu təsdiq etmişik və bu artıq bütün ictimaiyyət
tərəfindən qəbul olunubdur» (5).
Əbədi liderimiz Heydər Əliyevin dövlət dilimizin
adı sahəsində gördüyü işlər, ölkəmizin, xalqımızın, millətimizin, dövlətimizin
adına uyğun olaraq dövlət dilimizin adının da «Azərbaycan dili» qalması ilə
nəticələndi.
Ə D Ə B İ Y Y A T
1. «Azərbaycan» qəzeti, 4 noyabr, 1995
2.
«Azərbaycan» qəzeti, 7 noyabr, 1995
3.
«Azərbaycan» qəzeti, 9 noyabr, 1995
4.
Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. AMEA. Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutu. - Bakı: Elm, 1998.
5.
«Xalq» qəzeti, 5 noyabr,1997.
6.
Məhəmməd Rza Heyət. «Şairlərimiz bizi və dilimizi necə adlandırırlar» //
«Varlıq» məcmuəsi, Tehran, 1376.
7.
Məhəmmədtağı Zehtabi. «İran türklərinin əski tarixi» - Təbriz, 1378.
8.
Roza Eyvazova. Nizami Gəncəvinin dilində «türk» sözünün işlənmə məqamları
//Tədqiqlər - I . - Bakı: Elm, 2003.
9.
Üzeyir Hacıbəyov. Əsərləri. IV c. - Bakı: Elm, 1986.