Vilayət Hacıyev,

filologiya elmləri namizədi,

dosent

 

 

Alman-Azərbaycan ədəbi əlaqələri haqqında qısa

xülasə

 

     Müxtəlif  dillərdə  danışan xalqlar  arasındakı ədəbi-mədəni əlaqələrin dəqiq tarixini,  köklərini  müəyyənləşdirmək çətindir.  Biz uzaqbaşı  üzdə, əldə  olan  materiallar  əsasında  nəyinsə  nə vaxtsa  kiməsə məlum olduğu haqda  fikir  yürüdə bilərik. Lakin ədəbi-mədəni  əlaqələrin  yaranma  tarixində  bəzən elə  məqamlara, elə paralellərə  rast gəlmək olur ki, onlar  heç vaxt  üzdə  olmur, onların  heç tarixi də, qarşılıqlı təsiri də konkret  olmur. Bu baxımdan Alman-Azərbaycan  ədəbi-mədəni  əlaqələrinin  köklərini, tarixini    müəyyənləşdirmək çətindir, lakin  bütün bunlarla  bərabər  demək olar ki, bu köklər çox dərindir, bizə məlum olan  mənbələrdən çox-çox əvvəldir.  Alman-Azərbaycan  ədəbi  əlaqələrini  tədqiq  edən alimlərimizin bu  sahədəki  bilgilərinə əsasən  demək olar ki, alman oxucusu  Azərbaycan haqqında  ilk  məlumatı Adam Oleraiusun bu  yerlərə  XVII əsrin  əvvəllərində  etdiyi  səyahətdən  sonra  alıb. Yeri  gəlmişkən,  Alman-Azərbaycan  ədəbi-mədəni  əlaqələri  haqqında  görkəmli  ədəbiyyatşünaslarımızdan  Ə. Sultanlı, Ə. Ağayev, M. Rəfili, C. Cəfərov, N. Ağazadə, Ə. İsmayılov çox  qiymətli  fikirlər  söyləsələr də, həmin  əlaqələri müxtəlif aspektlərdə  Aqil Ağayev ( “Nizami alman  dilində” Bakı, Gənclik, 1992) H. Arzulu (“Alman klassik poeziyasının  azərbaycan dilinə  tərcüməsinin  nəzəri və praktik prinsipləri”  Bakı, Elm, 2003),  Flora Əlimirzəyeva-Mustafayeva (“Kitabi Dədə- Qorqud dastanının  alman dilinə  tərcümə sənətkarlığı” Bakı, “Ozan”, 1999), Akif Bayramov (“Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi  irsi “Bakı, Yazıçı, 1980) geniş araşdırmışlar.

     Bu  mənbələrə  istinadən  onu  da  demək olar ki, almaniyalı  təbiətşünas  alim Enqelberq Kemfer    yazıçı Samuel Qotlib də  istər  yerüstü-yeraltı, istərsə də mənəvi-ruhani  sərvətləri ilə Qərbi həmişə özünə çəkən  bu əsrarəngiz  yerlərdə olublar, Azərbaycan xalqının qədim  və zəngin  tarixi, gözəl adət-ənənələri, xüsusilə də  qonaqpərvərliyi haqqında  ağız dolusu  danışmışlar. Düzdür, dahi Azərbaycan şairi  Nizaminin adı A.Oleraisin “Moskva və İrana  səyahətin geniş təsviri” (1663) kitabında çəkilsə də,  əlaqələrin konkret tarixi  yenə də  yuxarıda  adları çəkilən  tədqiqatçıların dediklərinə əsaslanaraq XIX əsrin  əvvəllərində, daha  doğrusu məşhur alman şərqşünas alimi  və diplomatı Yozef Fon Hammer Purqştalın (1774-1886)  1881-ci  ildə çap etdirdiyi “Çeschichte  der schönen Redekünste Persiens”  kitabı ilə  başlayır, desək səhv etmərik. Düzdür, burada  Nizami  alman  oxucusuna  fars  şairi  kimi  təqdim olunur  və ondan  əlavə  digər  Azərbaycan  şairləri  Əbül-Üla Gəncəvinin, Fələki Şirvaninin, Marağalı Əhvədinin, Zülfüqar Şirvaninin də  haqqında  bəhs edilir, ancaq  hər  halda  bunu alman  oxucusunun  Azərbaycan  ədəbiyyatı  ilə ilk  və ətraflı  tanışlığı hesab  etmək  olar. Alman şairi  Fridrix Fon Bedenştettin Mirzə Şəfi Vazehin  şerlərini alman  dilinə tərcümə etməsini  və məhz bu tərcümələrdən sonra  Azərbaycan şairinin  Qərbdə (M. Şəfi Şərqdə yaxşı tanınırdı) şöhrətlənməsini də bu  ədəbi  əlaqələrin, bütün  mübahisəli  cəhətlərinə  baxmayaraq, parlaq səhifələrindən  hesab etmək olar.

     Azərbaycan  ədəbiyyatının,  eyni zamanda Azərbaycanın mənəvi-ruhani  dünyasının  incisi hesab olunan “Kitabi- Dədə Qorqud”  dastanının, eləcə də  şifahi ədəbiyyatımızın, folklorumuzun  digər  nümunələrinin alman dilinə çevrilməsi  XIX  əsrə  təsadüf edir.  1815-ci ildə H.F. Von Dits “Kitabi-Dədə Qorqud”un  VIII boyunu, 1992-ci  ildəsə  Y. Kunoş “Şah İsmayıl və  Gülzar xanım”, “Aşıq Qərib”, “Tahir və Zöhrə” dastanlarını alman  oxucusuna  çatdırmışlar.  Maraqlıdır ki, bu söz  inciləri  sonralar  da  alman şair-filosoflarının, tərcüməçilərinin diqqətini cəlb  etmiş, XX əsrdə  onların  tərcüməsinə  yenidən  qayıdılmışdır. Məsələn, şərqşünas alim G. Hayn 1958-ci ildə “Kitabi-Dədə Qorqud”u  tam şəkildə alman dilinə tərcümə  edərək nəfis şəkildə  çap etdirmişdir.  1995-ci ildə isə Azərbaycan ədəbiyyatının Almaniyada  yayılmasında  əvəzsiz  xidmətləri  olan H. Əhməd Şmide dastanı yenidən  alman dilinə  tərcümə  etdirmişdir. 1975 və 1977-ci  illərdə  alman dilində  nəşr olunan 2 cildlik Azərbaycan  nağıllarının tərcüməçisi də H. Ə. Şmide olmuşdur.  Eləcə də Hans  Fişer 1929-cu ildə J. Kunoşun tərcüməsini  bəyənmədiyi üçün  “Şah İsmayıl və Gülzar xanım” dastanının  bütöv  şəkildə  alman dilinə yenidən tərcümə edərək, ona  təxminən  60 səhifə həcmində elmi təhlil də vermişdir.

     Ümumiyyətlə XX əsrdə alman  oxucusunda  Azərbaycan  ədəbiyyatına  maraq böyük olmuşdur.  Klassiklərimizdən  M.F.Axundovun   məşhur “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli  şah” komediyası hələ  1852-ci ildə alman dilinə tərcümə olunmuşdu, lakin XX  əsrin  əvvəllərində alman alim-şərqşünaslarının onun  komediyalarına marağı təzədən  artır. Q. Yakob və T. Mendel kimi  alim-tərcüməçilər Axundovun komediyalarına yenidən  müraciət edərək onların elmi təhlilini də verməyə  çalışmışlar.

     Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin  alman dilinə  tərcüməsi XX əsrin 50-ci illərindən daha da intensivləşmişdir. Ədəbiyyatımızın o dövr  üçün orta  nəsli hesab olunan  M. Hüseyn, S. Vurğun, M. İbrahimovun bir neçə  əsəri  ilə  bərabər  60-cı  illərin nümayəndələri  hesab olunan  Anarın, Elçinin, M. İbrahimbəyovun əsərlərinin alman  dilinə bir neçə dəfə  tərcümə  olunması  bunu  bir daha  sübut edir. Məsələn, Anarın “Beşmərtəbəli evin  altıncı mərtəbəsi” romanı  sabiq Almaniya  Demokratik Respublikasında “Der Lift fahrt vorbei” adı  ilə 1982-ci ildə Berlinin “Volk und Welt” nəşriyyatında  rus dilindən  tərcümədə  nəşr olunandan sonra, 1989-cu  ildə Frankfurt Maynın “Dağyeli” nəşriyyatında  Azərbaycan dilindən  birbaşa  tərcümədə  çap olunmuşdur.  Elçinin  “Mahmud və Məryəm” “Ağ dəvə”, Ç. Hüseynovun “Məhəmməd, Məmməd, Məmiş”,  M. İbrahimbəyovun “Ondan yaxşı  qardaş yox idi”  romanları da  alman  oxucuları arasında  uğur qazanmışdır. Bu əsərlər  haqqında  “Kommune” (4.1990), Literatur-Report” (N 36,  Dezember 1989), Allgemeine Zeitunq (3 Februar 1990) Tages-Anzeiger (20 Yanvar 1990), Neue Zürcher Zeitung (7-8 April 1990), Gosslariche Zeitung (5 April 1990), Die Welt (24 Juni 1989) və s. kimi  qəzet-jurnallarda  gedən  məlumatlar,  resenziyalar  və məqalələr də  bunu bir daha təsdiq edir. 

Azərbaycan ədəbiyyatının  alman oxucusuna geniş spektrdə  təqdim  olunması baxımından  iki  kitabı  xüsusi  qeyd etmək  lazımdır. Bunlardan birincisi “Der Cranatapfelbaum Moderne aserbaidschanische Erzählungen”  adlanır və 1961-ci ildə  sabiq ADR-də Berlinin “Volk und Welt”  nəşriyyatında  çapdan  çıxmışdır.  Kitabda Sabir  Əhmədovun, Ə. Əylislinin, Anarın, İlyas Əfəndiyevin, Elçinin, İsa Hüseynovun və digər XX əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  nümayəndələrinin  hekayələri  çap olunmuşdur.

     İkinci kitab isə “Verschlossen mit  silbernem Schlüssel” (“Gümüş açarla bağlanmış”) adlanır və 2000-ci ildə Avstriyada  nəşr olunmuşdur. Cənubi Qafqaz respublikalarının  ədəbiyyatına  həsr olunmuş bu kitabda  hər  respublikanın ədəbiyyatına, o cümlədən  Azərbaycan  ədəbiyyatına 100 səhifə  ayrılmışdır. Bölməyə qısa,  lakin  tutumlu önsözündən sonra “Kitabi-Dədə Qorqud”dan başlayaraq bugünkü gənc nəslə qədər  Nəsimi, S. Vurğun, R.Rza kimi tanınmış Azərbaycan  şairlərinin, C. Məmmədquluzadə, Anar, Y. Səmədoğlu, S. Azəri kimi   nasirlərin  yaradıcılığından  nümunələr verilmişdir.

     Alman ədəbiyyatının Azərbaycan dilinə tərcüməsi isə məlum  mənbələrə əsasən XIX əsrin sonlarından başlayır və Azərbaycan oxucusuna təqdim olunan ilk alman müəllifi  Fridrix Şiller olmuşdur. Ünsizadə adlı  bir şəxs  onun “Məkr və məhəbbət” faciəsini “Xadə və eşq” adı ilə  “Kəşkül” qəzetində çap etdirmişdir. Əsrin  əvvəllərində  dahi  Qötenin “Faust” əsərindən ayrı-ayrı parçaların tərcüməsi   nəzərə  alınmazsa, deyə  bilərik ki,  alman ədəbiyyatının  Azərbaycan dilinə tərcüməsi XX  əsrin  30-cu illərindən başlanmışdır. Məhz bu illərdə  A. Zegersin “Balıqçıların  üsyanı”, B. Kellermanın “9 noyabr”, E. M. Remarkın “Qərb cəbhəsində təbəddülat yoxdur” romanları  Azərbaycan dilinə tərcümə  olunmuşdur.  30-40-cı illərin dövrü  mətbuatında  o  dövrün  ideologiyasına  uyğun olaraq alman  inqilabçı-demokratları kimi təqdim olunan Q. Herweqin, Q. Veertin şerlərinə    rast  gəlmək olur. Lakin  bütün  bunlarla  bərabər  tərəddüd etmədən demək olar ki, Azərbaycan  oxucusu  ölkəsinin  Sovet İttifaqının  tərkibində  olduğu  70 il  ərzində ən çox  alman ədəbiyyatının  klassiklərini - Qöteni, Şilleri, Hayneni tanınmışdır. Uzaqbaşı bu  siyahıya  o dövrün idealogiyasına  uyğun  olaraq  sosializm realizmi üslubunda  yazan A. Zeqersi, B. Brexti də  əlavə  etmək  olar.

     Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu tərcümələrin  hamısı  Azərbaycanda xarici dil bilən  peşəkar  tərcüməçilərin olmadığı  üçün  rus  dilindən olunurdu.  Əslində burda  peşəkar  tərcüməçilərə  ehtiyac da  yox  idi, çünki bütün  sahələrdə  olduğu kimi  ədəbiyyatda  hər bir şey  Moskvanın “razılığı” ilə olurdu. Daha  doğrusu, yalnız “Moskva senzurası”ndan keçən  alman  müəllifləri  Azərbaycan  ədəbiyyatına  yol  tapa  bilərdi. Yalnız 70-ci  illərdən sonra  Azərbaycanda  orijinaldan  tərcümə sənətinə xüsusi  diqqət  yetirilməyə  başladı və dövrü  mətbuatda  klassiklər, ADR  yazıçıları ilə bərabər  Haynrix Böll, Ziqfrid Gents, V. Borxert kimi  Qərbi Almaniya  yazıçılarının adları da görünməyə  başladı. Ümumiyyətlə, 70-80-ci illəri  alman dilindən  Azərbaycan  dilinə   birbaşa tərcümə  fəaliyyətinin ən yüksək  dövrü  hesab  etmək olar. S.Sveygin “Novellalar”ı (tərcümə edənlər Z.Məmmədov, H.Arzulu), E. M. Remarkın “Zəfər  tağı” (tərcümə edəni V. Hacıyev), H. Hessenin “Yalquzaq” (tərcümə edəni V. Hacıyev), J. Feyxtvangerin “Lautenzak qardaşları” (tərcümə edəni V. Hacıyev), F. Kafkanın “Qəsr” (tərcümə edəni Ç. Qurbanlı) romanları Azərbaycan  dilinə  məhz həmin dövrdə  tərcümə  olunmuşdur. Bu illərdə, rus  dilindən olunsa da, E.T.A. Hofmanın romantik nağılları, S. Hüseynovanın H. Böllün “O illərin çörəyi” povesti isə Ə. Əylislinin  tərcüməsində  böyük  uğur  qazandı.

     Son illərdə H. Arzulunun, Ə. Şirvanlının, Y. Savalanın, Ə. Qubatovun alman dilindən tərcüməsində H. Haynenin, J. V. Qötenin, F. Şillerin şer  kitabları Alman- Azərbaycan  ədəbi əlaqələrinə çox gözəl töhfə  hesab  oluna bilər.

     Əlbəttə, qısa bir  xülasədə Alman-Azərbaycan ədəbi-mədəni  əlaqələrinin  bütün spektrlərini əhatə etmək mümkün  deyil. Xüsusən  bu əlaqələrin  XX əsrin 60-70-ci il dövrünün ətraflı  tədqiqinə böyük ehtiyac duyulmaqdadır.