Aytən
Hacıyeva,
filologiya elmləri namizədi
Azərbaycan-İran mədəni
əlaqələrində tərcümənin rolu
Öz milli
kökləri üzərində inkişaf edən
Azərbaycan ədəbiyyatının tərəqqisində
milli-ədəbi ənənələrlə yanaşı,
digər xalqların ədəbiyyatının
mütərəqqi ideyalarından faydalanmanın da rolu
danılmazdır. Belə ki, ictimai-siyasi
birgəyaşayış tərzindən dolayı bir çox
ədəbi-bədii nümunələrimiz digər
dillərə tərcümə edildiyi kimi,
sözügedən xalqların ədəbi mənbələri
də mədəniyyətimizin, o cümlədən
ədəbiyyatımızın inkişafında əsas amil
qismində çıxış etmişdir.
Qarşılıqlı təsir nəticəsində
ədəbiyyatımızı zənginləşdirən
belə ədəbi sərvətlərdən biri də fars
ədəbiyyatı örnəkləridir.
Qlobal
mədəniyyət hadisəsinə çevrilmiş minillik
ənənələrə malik fars ədəbiyyatı,
əsasən, Şərq-İslam təfəkkür sintezinin
məhsulu olaraq tarixin müxtəlif
mərhələlərində lokal ədəbi fikrin
formalaşmasında, ayrı-ayrı milli söz sənəti
xəzinələrinin yeni incilərlə
zənginləşməsində bu və ya digər
dərəcədə rol oynamışdır. Fars
ədiblərinin yaradıcılığının
təsiri, tarixi-sosial şərtiliklərdən dolayı,
müəyyən dönəmlərdə yaddilli
əsərlərin çəkisi yüksək olmuş,
Azərbaycan söz sənətindən də yan
ötməmişdir. Bu sahədə özünəməxsus
yeri olan tərcümə sənətinin tarixi zərurət
kimi ortaya çıxmasını şərtləndirən
başlıca amil isə Azərbaycan türklərinin
əsrlər boyu ərəblərlə yanaşı, farslarla
da sıx ədəbi-mədəni əlaqədə olması
və müştərək İslam mədəniyyətinin
yaranmasında bilavasitə iştirakı olmuşdur.
Hələ erkən orta əsrlərdən etibarən ana
dilimizə olunan farsdilli tərcümə abidələri
yazılı ədəbi dilimizin inkişaf tarixində də
mühüm yer tutmuş, onun yeni-yeni anlayışlarla
zənginləşməsində müstəsna rol
oynamışdır. Orta yüzilliklərdə fars dilindən
çevrilmiş əsərlərin - bədii ədəbiyyat
nümunələrinin üstünlük təşkil
etməsinin başlıca səbəbi isə həmin
dövrdə fars dilinin Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin
böyük əksəriyyətində şer dili kimi
geniş nəşət tapması ilə bağlı idi. Bir
sıra digər xalqlar kimi Azərbaycan türklərinin də
XII əsrdən etibarən sənət örnəklərini
daha çox fars dilində qələmə almaları məhz
bundan qaynaqlanırdı.
Fars dilindən
edilmiş bədii tərcümələrin
üstünlük təşkil etməsini
şərtləndirən amillərdən biri də
sözügedən dildə qələmə
alınmış sənət nümunələrinin Yaxın
və Orta Şərq ölkələrində geniş
məkan koordinatını əhatə etməsi və
böyük şöhrət qazanması idi. Fars-tacik klassik
şeirinin fəxri Firdovsinin hikmət və gözəllik
aşiqlərini öz pərəstişkarlarına
çevirmiş “Şahnamə”sinin qəhrəmanlıq
dastanı, Nizaminin “Xosrov və Şirin”inin
məhəbbət, Sədinin “Gülüstan”ının
isə hikmət xəzinəsi kimi şöhrət tapması
buna əyani sübutdur. Məhz bu səbəbdən dolayı
orta yüzilliklərdə sözügedən
əsərlərin hər üçünün türk
dillərinə müxtəlif tərcümələri ortaya
çıxmışdır. Həmin tərcümələr
içərisində Seyf Sərainin “Gülüstan” (XIV
əsr), Qütbün “Xosrov və Şirin” (XIV əsr) və
Şərifinin “Şahnamə” (XV əsr)
tərcümələri xüsusilə əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan
tərcümə ədəbiyyatı tarixində XIII əsr
tərcümə abidəsi, “Sindbadnamə”, “Kəlilə
və Dimnə”nin də özünəmxsus yeri vardır.
Belə ki, XIII əsrin məşhur tarixçisi Həmdulla
Qəzvininin “Tarixe-qozide” (“Seçilmiş tarix”)
əsərinə əsasən, Məlik Səid İftixarəddin
Qəzvini “Min bir gecə” nağılları əsasında
yazılmış “Sindbadnə”ni farscadan türkcəyə
tərcümə etmişdir. Bəzi tədqiqatçılar
Azərbaycan tərcümə ədəbiyyatının
yaranmasını Nəsiminin adı ilə bağlayırlar.
Nəsiminin Marağalı Əvhədinin bir qəsidəsini
farscadan azərbaycancaya çevirməsi belə
mülahizələrin səsləndirilməsinə
səbəb olmuşdur.
Tərcümə
əsərlərinin böyük əksəriyyəti isə
XV-XVI əsrləri əhatə edir. İlkin
nüsxələri hələ XIV yüzillikdə meydana
çıxmış klassik fars ədəbiyyatının
korifeyi Sədinin “Gülüstan”ının Mustafa bin Qazi Arac
tərəfindən edilmiş tərcüməsi
sözügedən yüzillikdə bu ədəbiyyatın
ən bariz nümunələrindəndir.
Şirazi
təxəllüslü şair-mütərcimə məxsus
“Gülşəni-raz” və Əhmədinin “Əsrarnamə”
əsərləri XV yüzilliyin tərcümə
abidələrindəndir. Bunlardan birincisi Şeyx Mahmud
Şəbüstərinin “Gülşəni-raz” (“Sirlər
bağçası”), digəri isə məşhur sufi
şair və ariflərdən olan Şeyx Fəriəddin
Əttar Nişapurinin bir qism hekayələrinin
tərcüməsidir. Şirazinin 1429-cu ildə
tamamladığı klassik tərcüməsindən sonra XVII
əsrdə sözügedən əsər türk şairi
Mahmud Haləvi tərəfindən
“Şərhi-gülşəni-raz” adı altında yenidən
türkcəyə çevrilmişdir. Əhmədinin
“Əsrarnamə” tərcüməsi də Azərbaycan
bədii tərcümə tarixinin hərtərəfli
araşdırılması, klassik tərcümə sənətinin
özünəməxsus xüsusiyyətlərinin
müəyyən edilməsi, orijinalla tərcümə
mətnlərinin müqayisəli təhlili baxımından da
əvəzsiz və zəngin mənbələrdəndir.
XVI əsrə aid
digər iki tərcümə -“Şuhədənamə”
ilə “Şeyx Səfi təzkirəsi” istedadlı
tərcüməçi Məhəmməd bin Hüseyn Katib
Nişatinin qələmindən çıxmışdır.
Nişati görkəmli ilahiyyatçı alim Kaşifinin
“Rövzətüş-şühəda” (“Şəhdilər
bağçası”) əsərini, orijinallığı
saxlamaq şərtilə dəqiqliklə tərcümə
etməyə səy göstərmişdir. Nişatinin
digər tərcüməsi -“Şeyx Səfi təzkirəsi”
adlı tərcümə əsəri də Orta
yüzilliklərə aid tərcümə
nümunələri içərisində mühüm yer
tutur. Lakin bu əsər Azərbaycan elmi ictimaiyyətinə
ötən yüzilliyin ikinci yarısında bəlli
olmuşdur.
Əlyazmalar
İnstitutunda qorunub saxlanılan F.Əttarın
“Pəndnamə”, S.Şirazinin “Bustan”, Ə.Caminin “Yusif və
Züleyxa”, Hafizin “Divan”ının tərcümə
əlyazmaları isə XVII-XVIII yüzilliklərin
ədəbi abidələrindəndir.
Azərbaycan klassik
ədəbiyyatının korifeyi M.Füzulinin fars
sənətkarı Ə.Caminin “Çehel hədis” (“Qırx
hədis”) əsərinin “Hədisi-ərbəin” adlı
tərcüməsi isə Orta əsrlərdə nəzmlə
edilmiş tərcümə nümunələrindəndir.
M.Füzuli əsərin orijinal xüsusiyyətlərini
saxlamağa çalışmaqla yanaşı,
sözügedən sənət nümunəsinə
müəyyən dəyişikliklər etməkdən də
çəkinməmişdir. Orta əsrlər
tərcümə ədəbiyyatının xarakterik
xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən
Seyf Sərainin Sədi Şirazidən etdiyi “Gülüstan”
tərcüməsi də yaradıcı tərcümə
ənənəsinin məhsullarındandır.
Azərbaycan bədii
nəsr tarixində önəmli bir hadisə olan
“Hədiqətüs-süəda”ya (“Xoşbəxtlər
bağçası”) gəlincə isə qeyd edək ki, onun
orijinal yaxud tərcümə əsəri olması haqqında
müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Katib Çələbi,
Şəmsəddin Sami, Süleyman Nazif, Fuad
Köprülü, Gibb və digər bir çox Şərq
və Avropa şərqşünasları Həzrəti
Hüseynin Kərbəlada şəhid olması
münasibətilə qələmə alınmış
sözügedən əsəri Hüseyn Vaiz Kaşifinin
yaratdığı “Rövzətüş-şühəda”
(“Şəhidlər bağçası”) adlı qəm
dastanının tərcüməsi kimi təqdim
etmişlər. M.Sultanov, H.Əfəndiyev, Ə.Səfərli
və s. kimi görkəmli ədəbiyyatşünaslar
isə bir çox sübutlar əsasında
“Hədiqətüs-süəda”nın orijinal sənət
əsəri olmasını nəzərə
çatdırmışlar.
Orta əsr
tərcüməçiləri nəinki
ənənəyə görə çevirdikləri
əsərə sonluq yazmış, hətta onu öz
qələminin məhsulu hesab etmələri
səbəbindən dolayı orijinal örnəklərin
adını dəyişdirməyə də səy
göstərmişlər. Klassik tərcümə
nümunələrinin böyük əksəriyyətini dini
məzmunlu və təsəvvüfə həsr edilmiş
əsərlər təşkil edirdi.
Sonrakı
yüzilliklər tərcüməçilik
fəaliyyətinə təkan verilmiş, fars dilindən ana
dilimizə çevrilən sənət nümunələri
istər keyfiyyət, istərsə də kəmiyyət
baxımından daha öncələr edilən
tərcümələrdən müsbət anlamda
fərqlənirdi.
Bədii
əsərlərin vaxtaşırı təkrar
tərcüməsi tərcüməçilik
ədəbiyyatının ayrıca bir problemi kimi
özünü büruzə verir. Belə ki, zaman axarında
milli dillərin söz ehtiyatının, yazı və
cümlə quruluşu qaydalarının yeniləşməsi
müşahidə olunur ki, bu da əcnəbi əsərlərin
yenidən ana dilimizə çevrilməsi zərurətini
yaradır. Keçən əsrin əvvəllərində
R.Əfəndiyev Firdovsi “Şahnamə”sindən bir hissəni
“Ata və oğul”, Mir Əbdül Vahab Seyyid Zərgər
Badkubə Sədi Şirazinin “Bustan” əsərindən bir
hissəni “Bəhrül-həqayiq” adı ilə, Əli
Nəzmi, İbrahim Tahir, Azər Əbasət, M.Müşfiq,
M.Seyidzadə, Abdulla Şaiq, Mirzə Möhsün
İbrahiminin Ə.Firdovsi “Şahnamə”sinin müxtəlif
hissələrindən etdikləri tərcümələr bu
sahədə görülən dəyərli
işlərdəndir. “Molla Nəsrəddin” jurnalının
əsas müəlliflərindən olan M.Ə.Sabirin
Ə.Firdovsi “Şahnamə”sindən, Sədi Şirazidən
etdiyi tərcümələr də İran
ədəbiyyatı nümunələrinə Azərbaycanda
olan marağın ifadəsidir.
XX əsrin ortalarına
doğru dilimizə çevrilən farsdilli
örnəklərin siyahısı daha da
zənginləşmişdir. Sədinin “Bustan”, Caminin
“Baharistan” əsərləri M.Seyidzadə, M.Eşqinin
“Müntəxəbat”, Caminin “Yusif və Züleyxa”, İmam
Xomeyninin “Eşq qibləsi”, Mehdi Həmidinin “Dan
sökülür”, Ə.Firdovsinin “Şahnamə”si tam
şəkildə M.Əlizadə, Sədinin
“Gülüstan”ı R.Sultanov, M.Sultanov, İ.Şəms,
“Qabusnamə”, “Ərdəşir Papəqan” tarixi
əsərləri R.Sultanov, Ə.Lahutinin “Seçilmiş
əsərləri” İ.Cəfərpur, XX əsr İran
yazıçılarının əsərlərindən
H.Əlibəyli tərəfindən edilmiş
tərcümələr bu sahədə atılan
addımlardandır.
Tərcümə
ədəbiyyatı Azərbaycan mədəniyyətinin
inkişafında, sənətkarlıq baxımından
püxtələşməsində mühüm rol
oynadığı kimi, bədii əsərlərimizin fars
dilinə çevrilməsi prosesi də sözügedən
xalqların ədəbiyyatını zənginləşdirir.
Digər tərəfdən, milli ədəbi
nümunələrimizi əcnəbi dillərə
çevirməklə mədəniyyətimizi dünya
arenasına daha dolğun və əhatəli
şəkildə təqdim etməyə müvəffəq
oluruq. Belə ki, bir çox sənətkarlarımız milli
əsərlərimizi farsdilli oxuculara çatdırmaq
məqsədilə də tərcüməçilik
fəaliyyəti ilə məşğul olmuşlar. Bu baxımdan
M.F.Axundovun əsərlərinin Şərq xalqları
arasında yayılmasında mühüm xidmətləri olan
Mirzə Məmməd Cəfərin adını qeyd
etməliyik. O, 1871-1874-cü illər arasında ölməz
mütəfəkkirin “Təmsilat”ını farscaya
çevirmişdir.
Həbib Sahir,
Qulamhüseyn Beqdeli, Həmid Nitqi, Əhməd Şəfayi,
Həmid Məmmədzadə, Məhəmmədəli
Fərzanə və s. kimi görkəmli elm xadimlərinin bir
sıra ədəbi nümunələrimizi fars dilinə
çevirmələri milli ədəbiyyatımıza olan
marağın təcəssümüdür. 1979-cu il
inqilabından sonra Məhəmmədəli Fərzanənin
bir sıra tərcümələri işıq üzü
görmüşdür. Onun ədəbiyyatımızın
ilkin qaynaqlarından olan “Kitabi-Dədə Qorqud”u,
C.Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin
xatirələri və novellaları”nı,
M.Şəhriyarın şeirləri və “Heydərbabaya
salam” poemasını, Sabirin “Hophopnamə”sini,
Ə.Babayevanın “Haradasan, dost, haradasan” romanını fars
dilinə çevirməsi sözügedən xalqın
mədəni inkişafına müsbət təsir
göstərən amillərdəndir. “Gülüstan” və
“Mərzəbannamə”ni, o cümlədən bir çox fars
ədəbi örnəklərini Azəri türkcəsinə
tərcümə edən Həbib Sahir ötən
yüzilliyin sonlarında tərtib etdiyi “Türk şeiri
antologiyası”na bir sıra sənətkarlarımızın
poetik nümunələrini türkcədən çevirərək
farsdilli oxuculara təqdim etmişdir.
Fars dilininin incəliklərinə yaxından
bələd olan Həmid Məmmədzadə də bu sərvətdən
bacarıqla istifadə edərək Azərbaycan
mədəniyyətinin tərcümə ədəbiyyatı
xəzinəsinə gözəl incilər bəxş
etmişdir. Müəllifin 1979-cu ildə
C.Məmməquluzadənin hekayələrini farscaya
çevirməsi buna əyanı sübutdur. Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki, hələ prof.H.Məmmədzadədən
öncə 1973-cü ildə Qulamhüseyn Beqdeli bu
hekayələri azəri türkcəsindən
çevirərək
nəşr etdirmişdir.
Böyük
sənətkar, dahi dramaturq C.Cabbarlının “Füruzə”,
“Aslan və Fərhad”, “Dilbər” və s. kimi
hekayələrinin tərcüməsi isə Əhməd
Şəfayinin adı ilə bağlıdır.
Müəllif ana dilindən çevirdiyi bu əsərləri
1980-cı ildə nəşr etdirərək fars
oxucularının mühakiməsinə təqdim etmişdir.
Tərcüməçilik
sahəsində gənc tədqiqatçı Şəhla
Abdullayevanın da adını qeyd etməliyik. Belə ki, onun
Hüseynbala Mirələmovun ulu öndərimiz Heydər
Əlirza oğlu Əliyevin həyat və
yaradıcılığına həsr olunmuş
tərcüməsi son dövrün ən uğurlu
tərcümələrindəndir.
Beləliklə,
inteqrasiya prosesinin genişlənməsinin təsiri altında
yayılan və ədəbiyyatın mühüm qoluna
çevrilən tərcüməçilik müxtəlif
xalqların mədəniyyəti, elmi,
adət-ənənələri, tarixi və mentaliteti ilə
yaxından tanış olmağa, həmin mühitə virtual
şəkildə də olsa daxil olmağa əlverişli
şərait yaradır. Azərbaycancadan fars dilinə və ya
əksinə edilən tərcümələr milli, bədii
ənənələri zəminində inkişaf edən
Azərbaycan və fars ədəbiyyatının
məfkurəvi istiqaməti, yaradıcılıq pafosu, estetik
idealı, inkişafının başlıca
qanunauyğunluqları baxımından bir-birilə
qarşılıqlı əlaqə və vəhdətdə
olmasına yardım edir.