Əsgər Zeynalov,

 filologiya elmləri doktoru,

 professor

Azərbaycan dilindən fransız dilinə (və əksinə)  tərcümə tarixindən

 

Azərbaycan oxucuları fransız ədəbiyyatı ilə çoxdan tanışdılar. Hələ 1885-ci ildə dahi fransız yazıçısı Viktor Hüqo vəfat edərkən “Kəşkül” qəzeti 24-cü nömrəsində bu münasibətlə nekroloq vermiş, ədibin şeirlərindən tərcümələr dərc etdirmişdir. Hacı F.Ağazadə 1912-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş, “Ədəbiyyat” məcmuəsində Hüqo haqqında məqalə yazmış və şairin  “Niyaziaziranə” şeirini nəşr etdirmişdir.

     XX əsrin əvvəllərində Hüqo yaradıcılığına müraciət edənlərdən biri də görkəmli şair və tərcüməçi Abbas Səhhətdir. Fransız dilini gözəl bilən Səhhət şairin “Yatmış uşaq” şeirini orijinaldan tərcümə etmişdir.

20-ci illərdən sonra Hüqonun əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi sürətlənir. Belə ki, görkəmli alim, mahir tərcüməçi Mikayıl Rəfili yazıçının “Gülən adam” (1927), “Paris Notrdam kilsəsi” (1936), “Doxsan üçüncü il” (1948) romanlarını Azərbaycan dilinə tərcümə edir.

Bu dövrdə Azərbaycan şairləri də coşğun fəaliyyət  göstərmişlər. O, Sarıvəlli Hüqonun “Dostlar, iki söz daha”, Ə.Tələt “Lion fəhlələri”, “Mədəniyyət”, “Üfüqün iki tərəfi”, Əhməd Cəmil  “Son söz”, A.Aslanov “Son həyat” şeirlərini tərcümə edib müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc etdirmişlər.

Ötən əsrin 50-ci illərində Hüqonun əsərlərinin tərcüməsinə yenidən müraciət olundu. Mikayıl Rəfilinin tərcüməsilə 1958-ci ildə məşhur “Səfillər” romanının I-II hissələri 1963-cü ildə, Beydulla Musayevin tərcüməsilə “Səfillərin” III-IV hissələri, 1964-cü ildə isə “Səfillər” əsərinin V hissəsi işıq üzü gördü.

1963-cü ildə Həmid Qasımzadə ədibin  “Büq Yarqal” əsərini, Şamil Zaman 1976-ci ildə  “Kled Qö” əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etdilər.  1983-cü ildə “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış “Dünya” orijinaldan tərcümə toplusunda Telman Nəzərlinin tərcüməsində Viktor Hüqonun “Barrikada üzərində”, Rafiq Musayevin tərcüməsində Pol Verlenin “Sənin üçün, məhəbbətim”, Şamil Zamanın tərcüməsində isə Pyer Can dö Berancenin  “Üvto kralı”, Öyen Potyenin “Xalqın rolu”, “Açam”, Pol Eluarın “Abriel Peri”, Viktor Hüqonun “Uşaqlıq”, “Əkinçi” şeirləri işıq üzü görmüşdür.

Eyni zamanda bu toplunun nəsr bölməsində Rauf İsmayılovun tərcüməsində Andre Moruanın «Əsirin qayıtması», Əziz Gözəlovun tərcüməsində Şarl Lui Filippin “Sərxoş”, fransız yumorları, Nadir Əhmədin tərcüməsində Gi dö Mopassanın “Zavallı Rozali” novellaları öz əksini tapmışdır.

Şamil Zaman 2002-ci ildə nəşr etdirdiyi Viktor Hüqonun “Seçilmiş əsərləri»ndə fransız ədibinin çoxdan işıq üzü görmüş “Klod Qö” povesti ilə yanaşı «Ölümə məhkumun son günü», “Lükres Borciya”, “Mariya Tüdor” dramlarını da orijinaldan tərcümə edərək oxucuların mühakiməsinə vermişdir.

Bu sətirlərin müəllifi də Hüqonun poeziyasına müraciət etmişdir. Bəllidir ki, Hüqo 20 cildlik nəsr əsərləri, 26 cildlik isə şeir kitablarının müəllifidir. Onun orijinaldan tərcümə etdiyimiz “Hamımız bir yerdə” şeiri 1996-cı ildə  “Mütərcim” jurnalının birinci nömrəsində ixtisarla çap olunmuşdur.

2001-ci ildə Hüqonun anadan olmasının 200 illiyinə həsr olunmuş “Viktor Hüqo” monoqrafiyasında fransız ədibinin “Şərq motivləri” silsiləsindən bir sıra əsərləri «Cuş», qızı Leopoldinanın toyu münasibətilə “15 fevral, 1843”, qızı və kürəkəni Şarl Vakkerinin facəli ölümü münasibətilə müxtəlif illərdə yazdığı «Hamımız yaşayan zaman», «Siz ey xatirələr»,  «Məgər ümidimizdə», «Üç il sonra» və s. şeirləri tərcümə olunaraq orijinalla birlikdə verilmişdir. Bu şeirlər “Le françaisen Azerbaidcan (Azərbaycanda fransız dili) jurnalında təkrar  işıq üzü görmüşdür.

Azərbaycan oxucuları Balzak yaradıcılığı ilə çoxdan tanışdır. Hələ 1939-cu ildə Azərbaycan Dövlət Dram  Teatrında ədibin “Ögey ana” pyesi tamaşaya qoyulmuşdur. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim tərcüməçi Mikayıl Rəfili Balzakın novellalarını 1942-ci ildə dilimizə çevirərək nəşr etdirmişdir.

1940-50-ci illərdə Azərbaycan oxucusunun dünya ədəbiyyatına ehtiyacı duyulurdu. Həm tərcüməçi mütəxəssislər, həm də tərcümə olunmuş əsərlər azlıq edirdi. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının plenumlarından birində çıxış edən prof. Cəfər Xəndan bu məsələyə toxunaraq deyir: «Bizim hələ mütəxəssis tərcüməçilərimiz azdır. Hər iki dili yaxşı bilən bəzi yazıçılarımız nədənsə bu şərəfli işə qoşulmurlar. Misal üçün, M. Rəfili yoldaş peşəkar tərcüməçi kimi tanınan yazıçıların çoxundan daha yaxşı tərcümə edə bilər. Nə üçün Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı onu tərcümə işinə cəlb etmir?  Unutmaq olmaz ki, yaxşı tərcümə işinin özü də yaradıcılıqdır».

C.Xəndanın Yazıçılar İttifaqının plenumundakı çıxışından sonra  Mikayıl Rəfilli iki böyük əsəri - Balzakın “Qorio ata” və Viktor Hüqonun “Səfillər” romanını tərcümə edib nəşr etdirdi. 1952-ci ildə Azərbaycan dilində ilk dəfə işıq üzü görən “Qorio ata” romanı sonra ayrı-ayrı  illərdə (1978-1989-cu illərdə) yenidən nəşr olundu. Qeyd etmək lazımdır ki, Balzakın “Qobsek” əsərinin tərcüməsi də M.Rəfiliyə məxsusdur. Sonralar yazıçı C.Məcnunbəyov yazıçının “İfritə əsərini” Azərbaycan dilinə tərcümə edib, 1965-ci ildə nəşr etdirdi.

Azərbaycan oxucularına əsərləri ən çox tanış olan fransız yazıçılarından biri də cəmi 43 il ömür sürmüş Gi dö Mopassandır. 1931-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin müəllimi İsmayıl Əlizadə yazıçının məşhur  “Gözəl dost” əsərini rus dili vasitəsilə Azərbaycan dilinə çevirmişdir. 1934-cü ildə fransız ədibinin “Boyunbağı” hekayəsi Cahanbaxışın tərcüməsində “İnqilab və mədəniyyət” jurnalının 8-ci nömrəsində işıq üzü görür.

İsmayıl Əlizadə “Gözəl dost” romanının tərcüməsindən beş il sonra, yəni, 1936-cı ildə Mopassanın digər əsərini Lev Tolstoyun fransız ədəbiyyatının “Səfillər”dən sonra ən yaxşı roman saydığı “Həyat”ı Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərif 1942-ci ildə fransız ədibinin “Madmuazel Fifi” novellasını, 1946-cı ildə şair-tərcüməçi Mikayıl Rzaquluzadə Mopassanın “Rozali Prodan” novellasını dilimizə çevirmişdir.

Mopassanın əsərləri 70-ci illərin sonuna kimi Azərbaycan dilinə əsasən rus dili vasitəsilə çevrilmişdir. 1979-cu ildə Hamlet Qoca  ədibin “Martina” novellasını fransız dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edib, “Azərbaycan” jurnalının üçüncü nömrəsində nəşr etdirməklə, ədibin əsərlərinin bir növ orijinaldan tərcüməsinin əsası qoydu.

1980-cı ildə Hamlet Qocanın orijinal tərcümələri əsasında Mopassanın novellaları ilk dəfə olaraq toplu  halında Azərbaycan dilində işıq üzü gördü. «Hekayələr və novellalar» başlığı altında olan bu kitabda fransız yazıçısının “Gombul”, “Simonun atası”, “Pyero”, “Ay  işığı”, “Daş qaş”, “İp”, “Boyunbağı”, “Bir yaz axşamında”, “Kəndə səfər”, “Eybəcərlər anası”, “Həşirçi qadın”, “Atılmış uşaq”, “Qadın etirafı”,”Balaca çəllək”, “Şeytan”, “At belində”, “Martina” hekayə və novellaları toplanmışdı.

Tanınmış yazıçı və tərcüməçi Afaq Məsud da Mopassan novellalarına müraciət etmiş, ədibin “Dilənçi” və “Dənizdə” novellalarını dilimizə çevirib, onları  “Azərbaycan” jurnalının 1984-cü il 10-cu nömrəsində nəşr etdirmişdi.

1989-cu ildə Mopassanın ən irihəcmli kitabı işıq üzü gördü. Kitabda yazıçının bir romanı, on səkkiz novellası toplanmışdı. Mopassanın bu kitabda verilən əsərlərindən “Həyat” romanı və “Valter Şnafsın macərası” novellasını filologiya elmləri namizədi Əziz Gözəlov orijinaldan, “Ehtiras”, “Gombul”, “Eybəcərlər anası”, “Boyunbağı”, “Qadın etirafı” novellalarını xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı ruscadan, qalan on bir novellanı isə Hamlet Qoca fransızcadan Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

2000-ci ildə Hamlet Qocanın tərtib etdiyi “Fransız ədəbiyyatı antologiyası (XIX-XX əsrlər)” kitabında da Mopassanın əvvəlki nəşrlərində verilmiş  “Kəndə səfər” və “Qəbirbazlar” novellası öz əksini tapmışdır.

Fransız ədəbiyyatı nümunələri Azərbaycan dilinə tərcümə olunduğu kimi, ədəbiyyatımızın bir sıra inciləri də fransız dilinə tərcümə olunmuşdur. Ancaq, xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, ikincinin tərcüməsi birinciyə nisbətən daha əvvəllərə gedib çıxır.

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi əsərlərinin fransız dilinə tərcümələri ilə bağlı bir sıra sanballı əsərlərin müəllifi olan Əsgər Sərkəroğlunun yaradıcılığından bəlli olur ki, XVII, XVIII, XIX və XX əsrlərdə Fransanın bir sıra görkəmli şərqşünasları, alim, yazıçı və şairləri bu dünya şöhrətli şairin haqqında məqalələr yazmış, onun əsərlərini fransız dilinə çevirmiş, ona şeirlər həsr etmişlər. Onların sırasında həmin dövrlərdə yaşamış Hottinger, Adam Oleari, Bartelemi  D’erblo, Antuan Orallan,Yesac, Klerambol, Sasi, Şezi, Fan Cak Russo, Katrömer, Şarmua, Teofilo Qotye, Anri Masse, Heydər Ramat, Cui Araqonun adlarını çəkmək olar.

1741-ci ildə Cui Nikola Klerambol Nizaminin “Yeddi gözəl” əsərini türkcədən fransız dilinə tərcümə etmişdir. Bu ənənə XX əsrdə də davam etmişdir.  “İslam” kitabı ilə Azərbaycan oxucularına yaxşı tanış olan görkəmli fransız şərqşünası Anri Masse Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” əsərini,  Vahid Dəstigirdinin 1955-ci ildə Tehranda çap etdirdiyi Nizami “Xəmsə»sini fars dilindən fransız dilinə çevirmişdir. Bu əsər “Nizaminin «Xosrov” romanı” adı altında Anri Massenin ölümündən bir il sonra -1970-ci ildə Parisdə işıq üzü görmüşdür.

Azərbaycan ədəbiyyatının fransız dilinə erkən tərcümə olunmuş nümunələrindən biri də “Avesta”dır. Elm aləmində bir səhv fikir üzün müddət, təxminən iki əsr yarıma yaxındır ki, davam edir. Guya  Anketil dü Perron 1771-ci ildə «Avesta»nı fransız dilinə tərcümə etməklə Avropanı bu möhtəşəm əsərlə tanış etmişdir. Ancaq elmi axtarışlar bu fikrin  əsassızlığını, düzgün olmadığını təsdiq edir.

Məsələn, Ə.Zərkaroğlu yazır ki, XVI əsr fransız şərqşünası Can Sənk Arbr, «Avesta»nı latın dilindən fransızcaya çevirmişdir. Tədqiqatçı yazır ki, bu günə qədər “Avesta”nın qeyri tərcüməsi tapılmamışdır. Can Sənk Anketie Düperondan 250 il əvvəl “Avesta”nı fransız oxucularına təqdim etmişdir.

 “Avesta”nın fransız dilinə tərcüməsi ilə bağlı digər bir məsələyə də müraciət etmək lazım gəlir. XVIII yüzilliyin dahi fransız yazıçısı Volterin 1756-cı ildə qələmə aldığı  “Millətlərin adətləri və düşüncə tərzi” adlı essesində «Avesta»ya müraciət olunur. Yenə də əvvəlki suala qayıdılır. Əgər “Avesta” 1771-ci ildə Anketil dü Perronun tərcüməsilə Fransada, eləcə də Fransanın vasitəsilə Avropada yayılmışdırsa, bəs Volter “Avesta”nı haradan əldə etmişdir? Çünki Volterin  “Essi”lərinində xeyli tərcümə verilmişdir.

Onu da vurğulamaq lazımdır ki, Volter hələ 1747-ci ildə nəşr etdirdiyi «Zadiq», yaxud tale əsərində “Avesta”dakı aforizmlərdən istifadə edib nümunələr gətirmişdir. Fikri əsaslandırmaq üçün əsərə müraciət edək. Məsələn: Zərdüşt deyir: Yemək yeyəndə, səni tutacaq olsa da itlərə də ver. Pislik etmək fürsəti gündə yüz dəfə, yaxşılıq etmək fürsəti ildə bir dəfə düşür. Deyirlər, başqasının kədərini gördükdə, insanlar öz kədərini az hiss edirlər.

Zərdüştə görə, bu bədxahlıq deyildir, bu daxili ehtiyacdır. Böyük Zərdüşt deyir ki, gözəl qadınlar tərəfindən sevilənlər həmişə bu dünyanın işlərindən kənarda qalırlar. Əsərdə təkcə and içəndə deyil, and içdirəndə də Hörmüzə and içdirirdilər.

Əlbəttə, Volterin Zərdüştülüyə müraciəti onun bu əsərdən yaxından xəbərdar olduğunu təsdiq edir. O bu mənbəni haradan əldə etmişdir. “Essi”lərin I cildində bu sualın cavabı açılır.

Buradan aydın olur ki, M.Hid Zəndin bu parçasını tapmış, əldə etmiş və Sodderdən həmin hissəni Volter üçün tərcümə etmişdir. XIII və XIV əsrlərdə  yenidən yazıya alınmış “Avesta” görünür, məhz əlyazma parçalar şəklində Avropada da yayılmışdı və o şərqşünaslara, yazıçılara yaxşı tanış idi. M.Hid bu parçalardan istifadə etmişdir.

Dahi Azərbaycan mütəfəkkiri Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları hələ XIX əsrdə fransız dilinə tərcümə olunmuşdur. 1881-ci ildə Barbier dö Meynar və Stonislav Qiyard M.F.Axundovun “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”, “Xırs quldurbasan” və “Mola İbrahim Xəlil kimyagər” əsərlərini farcadan fransız dilinə çevirmiş, farscası ilə bərabər «Tros Komedis Fransız» başlığı altında Parisdə çap etdirmişdir. Az sonra Barbie dö Meynar Azərbaycan ədibinin “Sərgüzəşti mərdi-xəsis” və  “Aldanmış kəvakib” əsərlərini fransız dilinə tərcümə edib «Asiya» jurnalında nəşr etdirmişdir.

1888-ci ildə isə Alfons Siliyer dramaturqun “Sərgüzəşti-vəziri xan Lənkaran” və “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” komediyasını fransız dilinə tərcümə edib, Mirzə Fətəli Axundovun iki  türkcə komediyası başlığı altında Parisdə nəsr etdirmişdir.

Yüsyən Büva isə 1906-cı ildə M.F. Axundovun “Müsyö Jordan” komediyasını fransız dilinə çevirmişdir. Həmin əsər 1906-cı ildə kitabça şəklində işıq üzü görmüşdür.