Şahin Xəlilli,

filologiya elmləri doktoru

 

Azərbaycan dilindən ingilis dilinə ( əksinə) tərcümə tarixindən

 

 

Hər hansı bir xalqın mədəniyyətində və ədəbiyyatında bəşəri duyğuları, ideyaları özündə cəssüm etdirən nə kimi möhtəşəm, gözəl sənət əsəri varsa, o materiklər kimi kəşf olunur - tərcümə edilib digər xalqların mənəviyyatında özünə müəyyən yer qazanır. Ayrı-ayrı ölkə xalqlarının ədəbiyyatlarının, bu ədəbiyyatların yaradıcılarının biri-birinə təsiri, əlaqəsi ədəbi əlaqələri şərtləndirən başlıca amillərdən sayılır.

Hər bir xalqın dili, mədəniyyəti və ədəbiyyatı onda güclü, qüdrətli olur ki, o xalqın böyük tərcümə ədəbiyyatı vardır. O xalq ona görə güclü mədəniyyət və ədəbiyyat sahibidir ki, başqa xalqların mənəvi, mədəni nailiyyətlərini öz doğma dilinə çevirir, onlardan bəhrələnir.

Hələ XII əsrdə Azərbaycan intibahının sərkərdəsi, peyğəmbər şairimiz Nizami Gəncəvi ona dünya şöhrəti gətirən “Xəmsə”sinin dünyanın ayrı-ayrı xalqlarının yazılı sənət şedevrləri əsasında qələmə alındığını etiraf etmişdir. O yazırdı ki:

Dünyada nə qədər kitab var belə,

Çalışıb, əlləşib gətirdim ələ...

Əlimə yetişən hər bir vərəqdən,

Nüsxələr bağladım mən zaman-zaman.

Dünya mədəniyyətinin və ədəbiyyatının tərcümə olunduğu dil və bu tərcümələrlə zənginləşən ədəbiyyat dünya dili və dünya ədəbiyyatına qovuşur. Daha doğrusu, dünya ədəbiyyatını tərcümə edən hər hansı dil böyüklüyündən-kiçikliyindən asılı olmayaraq ədəbi əlaqələrin mənəvi körpüsünü yaradır və zənginləşir. Bu cəhətdən Azərbaycan dili də istisna deyil.

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının Qərbi Avropa dillərinə, o cümlədən ingilis dilinə əhatəli tərcüməsinin XVII əsrdən etibarən başlandığını, XVIII əsrdən isə daha intensiv şəkil aldığını söyləmək olar. Bu vaxtdan etibarən Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi klassiklərin əsərləri Avropada öyrənilməklə bərabər, eyni zamanda əcnəbi xalqların dillərinə də tərcümə edilməyə başlanmışdır.

“İngilis şərqşünaslığının atası” kimi dəyərləndirilən Vilyams Cons ilk dəfə 1786-jı ildə Kəlküttədə “Nizaminin nağılları və ibrətli hekayələri” adı ilə N.Gəncəvi yaradıcılığını ingilis ədəbi dünyasına çatdırmışdır. O, Nizami yaradıcılığını diqqət və məhəbbətlə öyrənmiş, mütəfəkkir şairimizin “Sirlər xəzinəsi” poemasını nəsrlə ingilis dilinə tərcümə etmişdir. Bu tərcümə V.Consun ölümündən sonra -1804-cü ildə Londonda nəşr olunmuşdur.

Nizaminin eyniadlı poemasını sonralar professor C.Hidon və London universitetinin fars dili kafedrasının professoru Q.Hüseyn Darab tərcümə etmişdir.

Bundan sonra ingilis şərqşünaslarından C.Etkinson Nizaminin «Leyli və Məcnun» poemasını 1836-cı ildə Londonda nəşr etdirmişdir. Əsər sonralar iki dəfə - 1894 və 1895-ci illərdə təkrar nəşr olunmuşdur. 1966-cı ildə isə doktor R.Qelpke poemanı yenidən tərcümə edərək Londonda nəşr etdirmişdir.

N.Gəncəvinin «Yeddi gözəl» poeması 1924-cü ildə Londonda nəşr olunmuşdur. Əsəri ingilis dilinə K.Uilson tərcümə etmişdir.

İngilis şərqşünaslarından U.Auslinin «Şərq məcmuəsi»ndə (1797), Q.Auslinin «Fars şairləri haqda avtobioqrafik qeydlər» kitabında (1846) Nizami yaradıcılığından bəhs olunmuşdur.

Bütün bunlarla yanaşı Avropada N.Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi»ni  tam şəkildə və izahatlarla nəşr etdirən ingilis alimi H.Blənd olmuşdur (London, 1844).

İngilis şərqşünası V.Klark Nizaminin «İskəndərnamə»sinin birinci hissəsini - «Şərəfnamə»nin nəsrlə tərcüməsini hazırlayıb 1881-ci ildə Londonda nəşr etdirmişdir.

İran alimi H.Həsən Azərbaycan şairi M.Fələki Şirvaninin (1108-1146) divanını 1929-cu ildə Londonda çap etdirmişdir.

XI əsrin böyük Azərbaycan Ədəbiyyatşünası və alimi Xətib Təbrizinin əsərlərinin əsərlərinin müəyyən hissəsinin, Fələki təxəllüsü ilə yazan Şirvan şairi Əbunəzzam Həkim Cəlaləddin Məhəmməd Şirvaninin əsərlərinin ingilis dilinə tərcüməsi və nəşrləri Azərbaycan-ingilis ədəbi əlaqələrinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

İngilis Ədəbiyyatşünası Q.Ausli, C.Braun və başqaları tədqiqatlarında Azərbaycan Ədəbiyyatı nümunələrinə müraciət etmiş, ayrı-ayrı əsərlər və müəlliflər haqqında məlumatlar vermişlər ki, bu da ədəbi əlaqələrin inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

İngilis Ədəbiyyatşünaslığında şifahi xalq Ədəbiyyatımızın incilərinə də həmişə maraq böyük olmuş, “Koroğlu” dastanı 1842-ci ildə polyak şərqşünası A.Xodzko tərəfindən ingilis dilinə tərcümə olunmuş və Londonda nəşr edilmişdir.

Azərbaycan Ədəbiyyatı nümunələrinin tərcüməsinə maraq sonrakı dövrlərdə də davam etmişdir. Məsələn, M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poeması 1970-ci ildə Londonda nəşr olunmuşdur. Poemanı ingilis dilinə türk şairəsi S.Huri tərcümə etmişdir. Şərqşünas E.Gibb 1904-cü ildə Londonda nəşr etdirdiyi “Osmanlı poeziyasının tarixi” kitabında M.Füzuli yaradıcılığı haqqında ətraflı məlumat vermişdir.

Möhtəşəm  yazılı abidəmiz olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı

1972-ci ildə Faruq Sümer, Ahmet UysalUorren Uolker tərəfindən tərjümə olunaraq ABŞ-da ingilis dilində nəşr olunmuşdur.

C.Luis isə 1974-cü ildə dastanı ingilis dilinə tərcümə edərək Londonda nəşr etdirmişdir.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, ötən əsrin 70-ji illərində Moskvanın “Proqress” nəşriyyatının ingilis dilində buraxdığı “Azərbayjan poeziyası antalogiyası”ndaKitabi-Dədə Qorqud” dastanından da parçalar verilmişdir. Dastanın “Müqəddimə” və “Qanlı Qoja oğlu Qanturalı boyunu bəyan edər” hissələrini ingilis dilinə L.Zelikov çevirmişdir.

Keçən əsrin 90-jı illərində dastanın ingilis dilinə R.Mirabilenin tərjüməsində yeni nəşri də işıq üzü görmüşdür.

İngilis şərqşünaslarından U.HaqqardQ.Strançe M.F.AxundovunVəziri-xani Lənkəran” komediyasını (1882, London), A.Rocers “Üç fars komediyasının ingilis ədəbi tərcüməsi və lüğəti” adı ilə (“Mürafiə vəkillərinin hekayəti”, “Hekayəti-xırs quldurbasan”, Hekayəti-müsyö Cordan”) əsərlərini (1890, London) öz tərcümələrində nəşr etdirmişlər. S.Edvard isə müəllifin “Aldanmış kəvakib (Hekayəti Yusif şah) əsərinin ingiliscə tərcüməsini Böyük Britaniya və İrlandiyanın “Kral Aziatik” cəmiyyətinin jurnalında dərc etdirmişdir (1895).

Müxtəlif illərdə Saib Təbrizi, Fələki Şirvani, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Şəfi Vazeh kimi Azərbaycan klassiklərinin ayrı-ayrı əsərləri və ya əsərlərindən parçalar ingilis dilinə tərcümə olunmuşdur.

Azərbaycan Ədəbiyyatına və tarixinə Böyük Britaniyada müxtəlif illərdə xüsusi maraq olduğu üçün bu ölkədə Azərbayjanın tarixi, iqtsadiyyatı barədə məqalə və  kitablar nəşr olunmuşdur. 1957-ci ildə ingilis alimi S.Simpsonun “Sovet Azərbaycanının türk (Azərbaycan-Ş.X) dili” kitabınnın oxu materialı bölməsində C.C.Cabbarlının “Qızıma” şeri, S.Vurğunun “Raport”undan giriş, Ə.Əbülhəsənin “Müharibə” romanından bir parça, V.Şekspirin “Hamlet” faciəsindəki məşhur monoloqu Azərbaycan dilində verilmişdir.

Moskvanın “Proqress” nəşriyyatı ötən əsrin 70-ci illərində “Azərbaycan poeziyası” və “Azərbaycan nəsriantalogiyalarını,  S.VurğununŞerlər” kitabını və s. kitabları ingilis dilində nəşr etdirmişdir.

Ötən əsrin 70-ci illərində ABŞ-ın Pensilvaniya universitetində nəşr olunan “Ədəbiyyat” adlı jurnalda da Şərq Ədəbiyyatına, o cümlədən Azərbaycan Ədəbiyyatına xüsusi diqqət yetirilmiş, jurnalın bəzi nömrələrində ədəbi nümunələrimiz birbaşa orijinaldan tərcümədə verilmişdir.

İngilis Ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə tərcümə işinə isə XIX əsrin sonlarından başlanmışdır.

H.Vəzirov ŞekspirinOtello” faciəsini 1892-ci ildə Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş, 1904-cü ildə Şuşada tamaşaya qoymuşdur. Bu, Şekspir yaradıcılığından, eləcə də ingilis Ədəbiyyatından ilk tərcümə əsəri kimi diqqəti cəlb edir.  Sonralar V.Şekspirin əsərlərini Azərbaycan dramaturq, şair və tərcüməçiləri Ə.Haqvediyev (“Hamlet”), C.Cabbarlı (“Hamlet”, “Otello”), A.Şaiq (“Maqbet”), Ə.Cavad (“RomeoCülyetta”, “Otello”), H.Nəzərli (“Maqbet”), X.İbrahim (“Maqbet”), M.İbrahimov (“Kral Lir”, “On ikinci gecə, yaxud hər nə istəsəniz”), Ə.Səbri (“Şıltaq qızın yumşalması”), T.Əyyubov (Sonetlər, “Hamlet”, “İki veronalı”, “Qış nağılı”, “Antonio və Kleopatra”), Anar (“Fırtına”) və başqaları tərcümə etmişlər.

İngilis Ədəbiyyatının digər klassiklərinin əsərləri də ayrı-ayrı illərdə Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Lakin bu tərcümələrin əksəriyyəti əsasən rus dili vasitəsilə edilmişdir.

Ötən əsrin 70-80-ci illərində isə bilavasitə orijinaldan tərcümə işinə diqqət artırılmış, Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra isə bütün tərcümələr demək olar ki, bilavasitə ingilis dilindən edilmişdir.

Bu illər ərzində ingilis dilindən Azərbaycan və Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcümə sahəsində ixtsaslaşmış peşəkar tərcüməçilər nəsli yetişmişdir. Bu sahədə Zeydulla Ağayev, Sabir Mustafa və başqalarının adlarını çəkmək yerinə düşər. S.Mustafa ilk dəfə Şekspirin bütün sonetlərini orijinaldan Azərbaycan dilinə çevirmişdir.

Son illər bu işə gənc tərcüməçilərin də maraq göstərməsi Azərbaycan-ingilis ədəbi əlaqələrinin bundan sonra daha sürətlə inkişaf edəcəyinə əminlik yaradır.