Heydər Orucov,

Bakı Slavyan Universitetinin dosenti

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏN RUS DİLİNƏ (VƏ ƏKSİNƏ) TƏRCÜMƏ TARİXİ HAQQINDA

Tərcümə millətlərarası ünsiyyət vasitəsi kimi ona tələbat olanda meydana çıxır. Deyilənlər tərcümə olunan ədəbiyyatı qeyri-ənənəvi ədəbi məhsulla zənginləşdirən və müəyyən boşluqları dolduran bədii tərcüməyə də aiddir. Tərcümə sənəti bu işə tarixi münbit şərait yarandıqda meydana gəlir və intensiv inkişaf edir.

Azərbaycanda belə münbit şərait XIX əsrin 30-cu illərində yaranmışdır. Rus dilindən Azərbaycan, Azərbaycan dilindən rus dilinə ilk poetik tərcümələr məhz bu dövrə aiddir.

Rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümənin əsasını Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümənin əsasını isə Mirzə Fətəli Axundov qoyub desək, yanılmarıq. Məlum olduğu kimi, 1834-cü ildə A.Bakıxanov hərbi qulluqdan uzaqlaşaraq Azərbaycana qayıdır və ədəbi yaradıcılıqla məşğul olmağa başlayır. O, 30-cu illərin ikinci yarısında İ.A.Krılovun «Eşşək və bülbül» təmsiilini tərcümə edir və bununla da rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümənin əsasını qoyur. Bundan bir qədər sonra rus dilindən tərcümə işi ilə Mirzə Şəfi Vazeh məşğul olmağa başlayır. Onun tərcümələrindən yalnız A.Veltman yaradıcılığından etdiyi bir şer tərcüməsi qalmışdır.

Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümənin tarixi isə daha dəqiqdir. 1837-ci ildə M.F.Axundov «Puşkinin ölümünə» elegiya-poema yazmış və dərhal onu rus dilinə çevirmişdir. Həmin ilin mayında bu tərcümə «Московский наблюдатель» curnalında dərc olunmuşdur. Bununla da M.F.Axundov nəinki Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümənin, həm də müəllif tərcüməsinin əsasını qoymuşdur.

1840-cı ildə İ.Şopen «Koroğlu» eposundan bir hissənin tərcüməsini «Маяк современного просвещения и образованности» curnalında «Koroğlu tatar əfsanəsidir» adı ilə dərc etdirmişdir. 1842-ci ildə O.Senkovski «Библиотека для чтения» curnalında «Koroğlu» eposunun bir hissəsini dərc etdirmişdir. Dastanı rus dilinə tam şəkildə S.Penn tərcümə etmiş və həmin tərcümə 1856-cı ildə nəşr olunmuşdur. Təxminən həmin illərdə bir sıra xalq mahnılarımız rus dilinə çevrilmişdir. Doğrudur, bu tərcümələr sətri tərcümə olmuşdur.

50-ci illərin birinci yarısında M.F.Axundov dramaturgiya ilə məşğul olmağa başlayır, ölməz komediyalarını yaradır və onları rus dilinə tərcümə edir. Bu tərcümələr «Кафказ» qəzetində dərc olunur, sonra isə ayrıca kitab kimi nəşr edilir.

1846-cı ildə Y.P.Polonski A.Bakıxanovun bir şerini tərcümə edərək onu «Tatar nəğməsi» adlandırmışdır ki, bu da rus tərcüməçilərinin Azərbaycan ədəbiyyatına marağından xəbər verir.

1894-cü ildə çoxsaylı Azərbaycan bayatıları ilk dəfə rus dilinə çevrilmişdir.

XIX əsrin ikinci yarısında Zaqafqaziyanın mədəni mərkəzi olan Tiflisdə mətbuat orqanlarının sayı artır, Bakıda da əvvəl rus dilində, 70-ci illərin ikinci yarısında isə Azərbaycan dilində mətbuat orqanları yaranır və bütün bunlar həm yerli dillərdən (o cümlədən Azərbaycan dilindən) rus dilinə, həm də Azərbaycan dilinə tərcümələrə tələbat yaratmışdır. Məsələn, «Kəşkül» (1883-cü ildən çıxmağa başlayıb) qəzetində A.S.Puşkin, M.Y.Lermantov, İ.S.Turgenev, M.E.Saltıkov-Şedrin və başqalarının yaraıdıcılığından tərcümələr dərc olunmuşdur.

1882-ci ildə «Vətən dili» dərsliyi nəşr olunmuş və dərsliyə L.N.Tolstoyun hekayələrinin tərcüməsi daxil edilmişdir ki, bu da həmin dövrdə tərcümələrin maarifçilik məqsədilə yerinə yetirildiyini göstərir. Təsadüfi deyil ki, rus dilindən Azərbaycan dilinə bu məqsədlə edilən ilk tərcümələr sırasında İ.A.Krılovun (tərcümə edənlər Mirzə İsmayıl Axundov, Xan Qaradağlı, Firudin bəy Köçərli), L.N.Tolstoyun «İlk araqçəkən» (tərcüməçi S.Qənizadə) və «Tütünün və şərabın zərəri haqqında» (tərcüməçi F.Köçərli), N.V.Qoqolun «Müfəttiş» (tərcüməçi N.Nərimanov), A.S.Puşkinin (tərcüməçilər M.Əfəndiyev, F.Köçərli), M.Y.Lermontovun (tərcüməçilər A.B.Cavanşir, A.A.Adıgözəlov) əsərləri olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində bu tendensiya daha da güclənmişdir. A.N.Pleşeyevin, İ.S.Nikitinin, V.Bryusovun, A.İ.Kuprinin və başqalarının əsərlərinin tərcümələri bu dövrdə meydana gəlmişdir. Həmin illərdə istedadlı tərcüməçi Abbas Səhhət tərcümə fəaliyyətinə başlayır və Krılov, Puşkin, Lermontov, Kolsov, Mixaylov, Çexov, Nekrasov, Fet və bir çox başqalarının əsərlərini dilimizə çevirir.

Azərbaycan ədəbiyyatından rus dilinə və rus ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə tərcümə prosesi sovet hakimiyyəti illərində xüsusilə intensivləşir. XX əsrin 20-ci illərində və 30-cu illərin birinci yarısında əksər tərcümələr ayrı-ayrı tərcüməçilərin öz təşəbbüsü ilə edilirdi. 30-cu illərin ikinci yarısından isə bu iş planlı xarakter alır: müəyyən yubiley tarixləri ilə əlaqədar rus ədəbiyyatının daha çox tanınmış nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcümələri hazırlanır. Məsələn, A.S.Puşkinin ölümünün yüz illiyi ilə əlaqədar şairin seçilmiş əsərlərinin 3 cildliyi Azərbaycan dilində nəşr olunur. 1939-cu ildə həm folklor nümunələrinin, həm də klassik və müasir Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı nümunələrinin daxil edildiyi «Azərbaycan poeziyası antalogiyası» rus dilində nəşr olunur. «Antalogiya»ya daxil olunan şerlər bir qrup Moskva şairləri (V.Luqovskoy, P.Antakolski, K.Simonov, E.Dolmatevski, P.Pançenko, V.Dercavin, A.Adalis, M.Aliqer və başqaları) tərəfindən tərcümə olunmuşdur. Bu tərcüməçilərin çoxunun sonrakı tərcüməçilik fəaliyyəti məhz Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, sonrakı illərdə A.Adalis, P.Pançenko, P.Antakolski və başqaları Azərbaycan poeziyasından çoxlu tərcümələr etmişlər. Lakin bütün bu tərcümələr sətri tərcümənin köməyi ilə edilmişdir. Amma rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümələr ilk vaxtlardan başlayaraq bilavasitə oricinaldan edilmişdir.

Əgər XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində rus yazıçı və şairlərinin ayrı-ayrı əsərləri tərcümə olunurdusa, sovet hakimiyyəti illərində həm rus ədəbiyyatı klassiklərinin (N.V.Qoqol, M.Y.Lermontov, L.Tolstoy, F.M.Dostayevski, A.P.Çexov və başqaları), həm də müasir rus yazıçılarının (V.V.Mayakovski, M.A.Şoloxov, A.A.Fadayev və bir çox başqaları) əsərləri Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Bütün bunlar isə Azərbaycan oxucusunun məşhur rus yazıçı və şairlərinin əksəriyyətinin əsərləri ilə tanış olmasına imkan yaratmışdır.

Rus ədəbiyyatı nümunələrinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi işinə M.Arif, Ə.Şərif, M.Rəfili, C.Xəndan və s. kimi görkəmli alim və ədəbiyyatşünaslar böyük töhfə vermişlər.

Azərbaycan şair və yazıçılarının əksəriyyəti tərcümə işinə xüsusi əhəmiyyət vermiş, hər biri mənən və üslub cəhətdən özünə yaxın olan ədiblərin əsərlərini tərcümə etmişdir. Tərcüməyə blə münasibətin nəticəsidir ki, A.S.Puşkinin «Yevgeni Onegin» poemasının Səməd Vurğun tərəfindən tərcüməsi Azərbaycan tərcümə sənətinin klassik nümunəsinə çevrilmişdir.

Əliağa Kürçaylının S.Yesenindən, Rəsul Rzanın V.Mayakovskidən etdiyi tərcümələr poetik tərcümənin ən yaxşı nümunələri sayılır.

40-50-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri də rus dilinə intensiv tərcümə olunur. Bu illərdə Nizami Gəncəvinin, müasir Azərbaycan şair və yazıçılarının (S.Vurğun, S.Rüstəm, M.İbrahimov, Əbülhəsən və s.) əsərləri ayrıca kitab şəklində rus dilində nəşr olunur.

50-ci illərin ortalarından Azərbaycan ədəbiyyatının rus dilinə tərcüməsi işində yeni mərhələ başlanır. Azərbaycan poeziyasının rus dilinə tərcüməsi işinə böyük töhfə vermiş tərcüməçi Vladimir Kafarov Azərbaycan ədəbiyyatına məhz bu dövrdə gəlir. O, demək olar ki, 50 illik tərcüməçilik fəaliyyəti dövründə rusdilli oxucuya Azərbaycan ədəbiyatının ən əhəmiyyətli nümunələrini yüksək səviyyədə təqdim etmişdir. Onun tərcümələrindən ibarət Azərbaycan bayatıları topluları («Баяты», Б.:1960; «Ларец жемчужин», М.: «Баяты-песни», Б.: 1978 и др.), Azərbaycan aşıqlarının şerlərinin nəşri (Ашуг Алескер. «Ашуг – это значит влюбленный», 1972; «Я ашыг – люблю тебя», 1984; aşıq şeirlərindən ibarət dörd toplu, 1984 və s.), Məhsəti Gəncəvinin rübailərinin hər dəfə yeni formada təqdim edilən üç nəşri, S.Vurğunun şeirləri və «Komsomol poeması», Süleyman Rüstəmin və Əliağa Kürçaylının hərəsinin üç şerilər toplusu (hamısı Moskvada nəşr olunub), Azərbaycan xalq mahnıları, ayrı-ayrı dastanlar, «Dədə Qorqud» dastanının iki boyu, Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərinin (M.Füzuli, M.P.Vaqif) və müasir yazıçı və şairlərin (M.Müşfiq, R.Rza, B.Vahabzadə və s) şeirləri Bakıda və Moskvada ayrıca kitab şəklində nəşr olunmuşdur. Vladimir Kafarov Aərbaycanın yeganə şair-tərcüməçisidir ki, yaradıcılığı iki dəfə SSRİ Yazıçılar İttifaqında müzakirə olunmuş («Ларец жемчужин» kitabı 1969-cu ildə və «Я ашыг – люблю тебя» kitabı 1985-ci ildə) və yüksək qiymət almışdır. Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümə işində V.Kafarovun iştrakının özü tərcümələrin keyfiyyətinə xüsusi müsbət təsir göstərmişdir. O bu sahədə həmişə öndə getmiş, digərləri də ona çatmağa çalışmışlar. Artıq 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrini rus dilinə bilavasitə oricinaldan çevirən tərcüməçilər nəsli yetişmişdir. Onların sırasında tərcümə sənəti ustalarından Siyavuş Məmmədzadənin, Mansur Vəkilovun və başqalarının adlarını çəkmək olar. Bakılı rus şairləri məhz bu dövrdən Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrini rus dilinə intensiv tərcümə etməyə başlamışlar. Onların əksəriyyəti Azərbaycan dilini müəyyən dərəcədə bilir, Bakıda yaşadıqları üçün mütəxəssislərlə birbaşa məsləhətləşmək imkanı qazanır və tərcüməni daha yaxşı mənimsəməyə nail olurdular. Belələrindən İ.Oratovski, A.Plavnik, V.Portnov, N.Xatunsev, A.Xaldeyev, İ.Dadaşidze, A.Qriç və başqalarının adını çəkmək olar.

Ötən əsrin 90-cı illərinin birinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin rus dilinə və əksinə tərcüməsi sahəsində müəyyən tənəzzül dövrü mühahidə olunmuşdur ki, bu da planlı təsərrüfatın ləğvi və nəşr sifarişlərinin olmamaması ilə bağlıdır. Lakin artıq XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərində vəziyyət düzəlir. Tərcüməçilər sifarişlə deyil, öz seçimlərinə uyğun olaraq tərcümələr edirlər. Azərbaycan dilinə tərcümə ilə məşğul olanlar əsasən sovet hakimiyyəti illərində nəşr olunmayan əsərlərə müraciət edirlər. Belə ki, M.Bulqakov («Мастер и Маргарита»), A.Platonov və başqalarının əsərləri tərcümə və nəşr olunur.

Azərbaycan Respublikası prezidentinin uğurlu siyasəti nəticəsində hazırda əvvəlki illərdə buraxılmış tərcümə əsərlərinin, o cümlədən rus dilindən edilmiş tərcümələrin latın qrafikası ilə yenidən nəşri işi başa çatır. Hazırda «Dünya ədəbiyyatı kitabxanası»nın tərcüməsi (kitabın üçdə birini rus dilindən tərcümələr təşkil edir) və nəşri üzərində iş gedir. Bu nəşrə indiyə qədər Azərbaycan tərcüməçilərinin diqqət yetirmədikləri müəlliflərin də əsərləri daxil olunacaqdır.